समृद्धि, सुख र बैंकिङ क्षेत्र, डा. प्रकाश कुमार श्रेष्ठको लेख

विषय प्रवेश

नेपालको संविधान २०७२ जारी भएपछि नेपाल संघीयगणतान्त्रिक मुलुक भएको छ । संविधान जारी भएपछिसंघीय स्वरूपमा २०७४ सालमा तीन तहको सरकारकालागि निर्वाचन भएको थियो । उक्त निर्वाचनबाट संघीयतहमा करिब दुई तिहाई बहुमत प्राप्त प्रधानमन्त्री केपी शर्माओली नेतृत्वको सरकारले दीर्घकालीन सोचसहितको पन्ध्र्रौँयोजना तर्जुमा गरेको थियो । उक्त योजनाले दीर्घकालीनसोचका रूपमा समृद्ध नेपाल, सुखी नेपालीलाई लिइएको थियो ।

उक्त योजनाअनुसार दीर्घकालीन सोचको अर्थ “समुन्नत, स्वाधीन र समाजवाद उन्मुख अर्थतन्त्रसहितकोसमान अवसर प्राप्त, स्वस्थ, शिक्षित, मर्यादित र उच्चजीवनस्तर भएका सुखी नागरिक बसोबास गर्ने मुलुक” भन्ने रहेको छ । सोह्रौँ योजनाले पनि सारभूत रूपमावि.स. २१०० सम्म हासिल गर्ने दीर्घकालीन लक्ष्यलाई नैआत्मसात् गरेको छ । उक्त दीर्घकालीन सोच हासिल गर्न बैकिङ क्षेत्रले कसरी भूमिका खेल्न सक्छ भन्ने सन्दर्भमा योलेख केन्द्रित रहेको छ ।

समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली

पन्ध्रौँ योजनाले समृद्धिलाई परिभाषित गरेको छ । यसअनुसार समृद्धिले चारवटा आधारलाई जनाउने देखाएकोछ । पहिलो, सर्वसुलभ आधुनिक पूर्वाधार एवम् सघनअन्तरआबद्धता, दोस्रो मानवपुँजी निर्माण तथा सम्भावनाकोपूर्ण उपयोग अनि तेस्रो उच्च एवम् दिगो उत्पादन तथा उत्पादकत्व र चौथो, उच्च र समतामूलक राष्ट्रिय आय । त्यस्तै, सुखका लागि ६ वटा आधारहरू लिइएका छन् ।पहिलो परिष्कृत तथा मर्यादित जीवन, दोस्रो सुरक्षित, सभ्यर न्यायपूर्ण समाज, तेस्रो स्वस्थ र सन्तुलित पर्यावरण,चौथो असल सुशासन, पाँचौँ सबल लोकतन्त्र र छैटौँराष्ट्रिय एकता, सुरक्षा र सम्मान ।

आर्थिक विकास र सम्पन्नताले समृद्धि ल्याउन सक्छ तरयसैले मात्र सुख नल्याउन पनि सक्छ । समृद्धिका लागिउत्पादन र उत्पादकत्वको अभिवृद्धि आवश्यक पर्दछ जसकाकारण आयमा वृद्धि ल्याउन सकिन्छ । उच्च आयकोयथासम्भव समान वितरणले समाजमा सामञ्जस्यताल्याउने गर्दछ । उच्च आयसँगै समाज सुरक्षित र सभ्यभएन भने बस्न लायक हुँदैन । उत्पादन र उत्पादकत्ववृद्धिसँगै आय बढाउन मानवीय र भौतिक पुँजी आवश्यकपर्दछ । यसका लागि मानवीय पुँजी र भौतिक पूर्वाधारमालगानी बढाउनुपर्दछ । भौतिक पूर्वाधारका अतिरिक्त प्रविधिर उपकरणहरूमा पनि लगानी बढाउनुपर्ने हुन्छ ।

सक्षमजनशक्ति र प्रविधिको प्रयोगले नै उत्पादन र उत्पादकत्वबढाउन सहयोग पुग्दछ ।समृद्धिले सुख वा खुसी प्राप्त गर्ने आधार दिन्छ तर सुखर खुसी मनसँग जोडिएका विषय हुन् । पूर्वीय दर्शनमाभौतिकताले भन्दा आध्यात्मिकताले सुख र खुसी दिने पनिठानिन्छ तापनि यसो भन्दैमा गरिबी, अभाव र दुःखमा मानिस सुखी र खुसी हुन पक्कै सक्दैन । मुख्यतया मानवीय जीवनका आधारभूत भौतिक आवश्यकताहरू पूरा हुनुपर्दछ । त्योसँगै योजनाले परिलक्षित गरे झै परिष्कृत र मर्यादितजीवनको आवश्यकता पर्दछ ता कि मानिसले समाजमा अपहेलित हुन नपरोस् र सम्मानित जीवन बाँच्न सकोस् ।

भौतिक रूपमा सम्पन्न भए पनि समाजमा मुद्दामामिला,झैझगडा भइरहे बस्नलायक नहुन सक्छ तर अन्याय भएकैअवस्थामा न्याय सजिलै पाउन सक्ने र कसैले अन्याय गर्ननसक्ने अवस्थाले सुख सिर्जना गर्न सक्छ । भौतिक उत्पादन र विकासले पर्यावरणमा नकारात्मकअसर पार्दछ । विकसित देशहरूमा भौतिकताको चरमविकासले गर्दा अहिले जलवायु परिवर्तन भई थुप्रै विनाशपनि हुने गरेको छ । भौतिकतातर्फको बढी आसक्तिलेगर्दा वातावरण प्रदूषित भई बासस्थानहरू बस्नलायक हुनछाडेका थुप्रै उदाहरणहरू पाइन्छन् ।

दूषित वातावरणलेगर्दा मानिसहरूको स्वास्थ्य बिग्रिन जाँदा पक्कै पनिमानिसहरू सुखी र खुसी रहन सक्दैनन् । यसले अनावश्यकखर्च बढाउँछ भने मानिसको जीवनमा पीडा ल्याउँछ ।साथै, सहज र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सुविधाले मानवीय पुँजीनिर्माणमा सहयोग पुर्याउछ । अस्वस्थ र रोगी व्यक्तिआर्थिक गतिविधिमा सक्रिय भई लाग्न सक्दैन ।

समाजमा असल वातावरणका लागि असल शासनको पनिआवश्यकता पर्दछ । व्यक्तिगत फाइदाका लागि सत्ता रशक्तिको दुरूपयोगले नै समाजमा भेदभाव र असमानतासिर्जना गर्दछ । कानुनी शासन नहुने हो भने मानिसहरूलेसुरक्षा महसुस गर्न सक्दैनन् । समाजमा सबै मानिसहरूअसल आचरणका हुन्छन् भन्ने छैन । गलत आचरण भएका मानिसहरूले समाजको वातावरण खल्बल्याउन सक्छन् ।

तसर्थ, कानुनी राज्यको आवश्यकता पर्दछ ताकि खराबकाम गर्ने मानिस दण्डित हुन पुगोस् ।असल शासनका लागि लोकतन्त्र बलियो हुनुपर्दछ भन्नेमान्यता रहेको छ । खासगरी सत्ता र शक्तिको दुरूपयोगगरेर व्यक्तिगत फाइदा लिने अनि अरूमाथि अन्याय रअत्याचार गर्ने मानवीय प्रवृत्ति हाबी हुन्छ । विभिन्न देशर नेपालमै पनि विगतमा निरङ्कुश शासन हुँदा सत्ता रशक्तिमा निश्चित वर्ग र तप्काका मानिसहरूको मात्र पहुँचहुने हुँदा ठूलो तप्कालाई शोषण गर्ने सुनौलो अवसर मिलेको थियो । त्यसैले विश्वमा तुलनात्मक रूपमा लोकतान्त्रिकव्यवस्थालाई रुचाइन्छ ।

आवधिक रूपमा हुने निर्वाचनलेगर्दा कुनै व्यक्ति वा समूहले जनतामाथि अन्याय र अत्याचारगरिरहन सक्दैन । मतदाताहरू असन्तुष्ट भएमा शासनगर्नका लागि पर्याप्त मत नदिन सक्छन् तर मतदानकोव्यवस्थाले मात्र लोकतान्त्रिक प्रणाली सबल हुन्छ भन्नेनहुन पनि सक्छ । मतदाताहरूको चेतना, बलियो कानुनीव्यवस्था र शक्तिसन्तुलनको स्थितिले लोकतान्त्रिकव्यवस्थालाई मजबुत बनाउने काममा सघाउँछ ।मानिसहरू खुसी र सुखी हुनका लागि देशमा अमनचयनपनि कायम हुनुपर्दछ ।

देशभित्र मात्र होइन बाह्य देशहरूसँगपनि सन्तुलित सम्बन्धहरू कायम गर्दै भैmझगडामुक्त भईसुरक्षित पनि हुनुपर्दछ । आन्तरिक द्वन्द्घ वा बाह्य युद्धलेपक्कै पनि बस्नका लागि शान्तिपूर्ण वातावरण सिर्जना गर्नसक्दैन । यसरी समृद्ध नेपाल र सुखी नेपालीले बहुआयामिकपक्षहरूलाई समेटेको छ । सायद यो भौतिक र मानवीयविकासको उच्चतम अवस्था हो अनि अभाव र समस्यारहितअधिकतम मानसिक सन्तुष्टि प्राप्त हुने अवस्था हो ।

बढीभन्दा बढी भौतिक उपयोगतर्फ अग्रसर वर्तमान समाजर विश्वमा मानसिक सन्तुष्टिको पर्याप्तता कहाँ गएरपूरा हुन्छ भनेर भन्न नसकिने अवस्था पनि छ । तथापिकम्तीमा जीवन बाँच्नका लागि देशका सबै नागरिकहरूकालागि आर्थिक अभावरहित अवस्था सिर्जना हुन सकेमा पनिनेपालले लिएको दीर्घकालीन सोच हासिल गर्न सहयोगपुग्ने देखिन्छ । बैंकिङ क्षेत्रले कम्तीमा आर्थिक अभावकाअवस्थाबाट मुक्ति दिन सहयोग पुर्याउन सक्छ । यसमा बैंकिङ क्षेत्रले कसरी सहयोग पुर्याउन सक्छ भन्ने सबालबारेतल चर्चा गरिएको छ ।

समृद्धि र सुखको वर्तमान अवस्था

पन्ध्रौ योजनाले लिएको दीर्घकालीन सोच वास्तवमा अतिउच्चतम र आदर्शतम अवस्था हो । कतिपय अवस्थामातथ्याङ्कीय सूचकमा यो मापन गर्न पनि सकिँदैन । नयाँ राजनीतिक परिवेशमा दीर्घकालीन महत्वका साथ तर्जुमा गरिएको पन्ध्रौँ योजना कार्यान्वयन सुरु भएकै आर्थिक वर्ष २०७६/७७ मा कोरोना महामारी आयो जसले गर्दा उक्तआर्थिक वर्षको आर्थिक वृद्धिदर २.४ प्रतिशतले नकारात्मक रह्यो ।

कोरोनाका प्रभावमा तीन वर्षसम्म कुनै न कुनैरूपमा रह्यो । कोभिड १९ को प्रभावबाट आर्थिक क्षेत्रलाईबचाउन लिएका लचक नीतिहरूले गर्दा दुई वर्षपछि बाह्यक्षेत्रमा दबाब सिर्जना गर्यो जसका लागि नीतिगत कडाइ गर्नु पर्यो । दोहोरो अङ्कको आर्थिक वृद्धि हासिल गर्नखोजेको पन्ध्रौँ योजनाका अवधिमा आर्थिक वृद्धिदर २.८ प्रतिशतमात्र रहन गयो । तापनि प्रति व्यक्ति आम्दानीआधार वर्ष २०७५/७६ मा १२१६ अमेरिकी डलर रहेकामाअन्तिम वर्ष २०८/८१ मा आइपुग्दा १९.७ प्रतिशतले बढेर १४५६ अमेरिकी डलर पुग्यो तापनि तुलनात्मक रूपमा योआय दक्षिण एसियाकै कममध्येमा पर्दछ ।

आर्थिक वर्ष २०७९/८० मा सम्पन्न नेपाल जीवनस्तरसर्वेक्षण चौथोका अनुसार गरिबीको मापनलाई नेपालजीवनस्तर सर्वेक्षण तेस्रो (२०६७/६८) कै आधार मान्ने होभने २०७९/८० मा गरिबीको दर ३.५ प्रतिशत झरेको छ । तर १२ वर्षका अवधिमा उपभोगको संरचनामा व्यापकपरिवर्तन आएको छ, मूल्यवृद्धि भएको छ र जीवनस्तरमाकेही सुधार देखिएको छ । त्यसैले नयाँ गरिबीको रेखाका रूपमा रु. ७२९०८ कायम गर्दा निरपेक्ष गरिबीको रेखामुनिरहेको जनसङ्ख्या २०.३ प्रतिशत रहेको पाइएको छ ।

यसरी गरिबी घट्दै गए पनि अझै उच्च रहेको छ । यसले करिब ६० लाख जनसङ्ख्या गरिबीका अवस्थामा रहेको देखिन्छ । गरिबीका अवस्थामा पक्कै पनि समृद्धि र सुख प्राप्त नहुनसक्छ । समृद्धिका केही अन्य सूचकहरूलाई हेर्दा पन्ध्रौ योजनाले लक्ष्य गरे बमोजिम नभए पनि सुधारोन्मुख चाहिँ रहेका छन् । आर्थिक वर्ष २०७५/७६ मा १२५० मे.वा भएको विद्युत्उत्पादन २०८०/८१ मा साढे दुई गुणा जतिले बढेर करिब३२४३ मे.वा. रहेको छ । सो अवधिमा विद्युत्मा पहुँच प्राप्तजनसङ्ख्या ८८ प्रतिशतबाट बढेर ९८ प्रतिशत पुगेको छ ।आर्थिक वर्ष २०८०/८१ देखि नेपालले आयातभन्दा बढीविद्युत् निर्यात गर्न सकेको छ । राष्ट्रिय र प्रादेशिक लोकमार्गआर्थिक वर्ष २०७५/७६ मा ७८९० किमी रहेकामा झन्डैदोब्बरले बढेर १४७५५ किमी पुगेको छ । करिब २५ हजारकिलोमिटर अप्टिकल फाइबर बिछ्याइएको छ भने ७०प्रतिशत जनसङ्ख्यामा फोर जी इन्टरनेट सेवा पुगेको छ ।

आर्थिक वर्ष २०७५/७६ मा नेपालीहरूको औसत आयु ७०.५ वर्ष रहेकामा २०८०/८१ मा ७१.३ वर्ष पुगेको छ । साक्षरता दर (१५ वर्षमाथि) उक्त अवधिमा ५८ प्रतिशतबाटबढेर ७१.२ प्रतिशत पुगेको छ । आधारभूत खानेपानी सेवापुगेको जनसङ्ख्या ८९ प्रतिशतबाट बढेर ९६.४ प्रतिशतर आधारभूत सरसफाइ ९५.५ प्रतिशत जनङ्ख्यामा पुगेकोछ । भौतिक प्रगति भए पनि आन्तरिक रोजगारी पर्याप्त सिर्जनाहुन नसक्दा कृषि र निर्माणमा सृजित रोजगारीमा युवाहरूलेरुचि नराख्दा लाखौंको सङ्ख्यामा नेपालीहरू वैदेशिक रोजगारीमा गएका छन् ।

वैदेशिक रोजगारीको आम्दानीलेगरिबी घटाउन अनि शिक्षा र स्वास्थ्य सुविधा प्राप्त गर्नसफल भए पनि कति परिवारहरू कति सुखी र खुसीछन् भन्ने कुरा आउन सक्छ । कोभिडपछि अलि बढीनिराशा बढेको भने अवश्यै हो । सञ्चार माध्यमको विकासर विस्तारले गर्दा सूचनाको सहज पहुँचसँगै विकसितदेशहरूका तुलनामा नेपालको विकासको अन्तरलाई लिएरयुवाहरू बढी असन्तुष्ट भएको देखिन्छ । समृद्धिका लागि उल्लेख्य परिश्रम, मेहनत, त्याग, लगनशीलता, क्षमता अभिवृद्धि र उद्यमशीलता चाहिने कुरालाई भन्ने युवाहरूले नजर अन्दाज गरेको देखिन्छ ।

समृद्धि र सुख हासिल गर्ने सबालमा बैंकिङ क्षेत्रको भूमिका

बैंकिङ क्षेत्र अर्थतन्त्रको महत्वपूर्ण क्षेत्रका रूपमा रहेको हुन्छ । नेपालमा आर्थिक र वित्तीय उदारीकरण पश्चात बैंकिङ क्षेत्र तीव्र रूपमा विस्तार हुन पुगेको छ । नेपालमा आधुनिक बैंकिङ क्षेत्रको विकास वि.स. १९९४ मा नेपाल बैंक लिमिटेड स्थापना भएपछि भएको पाइन्छ । यसरी नेपालमा बैंकिङ क्षेत्रको सुरुवात राणा शासनदेखि नै भएकोथियो । नेपालको बैंकिङ क्षेत्रले विभिन्न राजनीतिक व्यवस्थार कालखण्ड पार गर्दै आएको छ ।

पछिल्लो समय विभिन्न खालका राजनीतिक परिवर्तन पश्चात् मुलुक अहिले संघीयगणतान्त्रिक व्यवस्थामा प्रवेश गरेसँगै आर्थिक समृद्धिका मुद्दाले प्राथमिकता पाउन थालेको छ । माथि उल्लेख गरे झैँ नेपाल अहिले समृद्धि र सुखप्राप्तितर्फ अग्रसर रहेको छ । यस अवस्थामा नेपालको बैंकिङ क्षेत्रले उक्त सोच हासिलगर्नेतर्फ महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ र गर्नुपर्नेदेखिन्छ ।बैंकिङ क्षेत्रको महत्वपूर्ण कार्य भनेको वित्तीय मध्यस्थता गर्नु हो ।

बचतकर्ताहरूबाट बचत सङ्कलन गरेरलगानीकर्ताहरूका लागि वित्तीय साधन उपलब्ध गराउनुनै वित्तीय मध्यस्थताको काम हो । आफूसँग पर्याप्तबचत नभए पनि बैंकिङ क्षेत्रबाट ऋण लिएर आर्थिक गतिविधि बढाउनका लागि लगानी गर्न सकिन्छ । धेरै बचतकर्ताहरूबाट सानो सानो रकम सङ्कलन गरेर बैंकिङ क्षेत्रले ठूलो र जोखिमयुक्त लगानीका लागि वित्तीय साधन उपलब्ध गराउँछ ।

वित्तीय मध्यस्थताको कामले गर्दा अर्थतन्त्रमा पुँजी निर्माण हुन सघाउँछ । पुँजी निर्माणलेनै आर्थिक वृद्धि बढाउँछ । आर्थिक वृद्धि भएमा मात्र प्रतिव्यक्ति आम्दानी बढ्ने गर्दछ । बचत परिचालन र लगानीगर्दै हुने पूँजी निर्माणले बढाउने आर्थिक वृद्धिले बचत तथा लगानीकर्ता दुवैलाई फाइदा पुर्याउछ । बचतकर्ता ब्याजका रूपमा आम्दानी प्राप्त गर्दछ भने लगानीकर्ताले लगानी गरेर वस्तु तथा सेवाको थप उत्पादन गरेर कमाउन सक्छ । आम्दानी बढेमा मात्र मानिस समृद्ध र सुखी बन्नसक्छ ।

बढ्दो आर्थिक गतिविधिले गर्दा सरकारले बढी राजस्वसङ्कलन गर्न सक्छ जसले गर्दा सरकारले भौतिकपूर्वाधारको निर्माण र शान्ति सुरक्षा कायम गर्न सक्छ ।बैंकिङ क्षेत्र अर्को महत्वपुर्ण काम भनेको भुक्तानी प्रणाली व्यवस्थित गर्नु हो । अर्थतन्त्रका प्रायः सबै आर्थिकक्रियाकलापहरूको भुक्तानीका लागि कुनै न कुनै रूपमाबैंकिङ प्रणाली प्रयोगमा आउँछ । बैंकिङ प्रणालीको केन्द्रीयसंस्थाका रूपमा रहेको केन्द्रीय बैंकले छाप्ने मुद्राले आधारभूतरूपमा भुक्तानी प्रणालीको काम गरेको हुन्छ भने बैंकिङप्रणालीले भुक्तानीका लागि चेक, प्रतीत पत्र जस्ता अन्यउपकरणहरू प्रयोगमा ल्याएका छन् । सूचना प्रविधिकोविकासले गर्दा अहिले भुक्तानीका लागि डिजिटल बैंकिङप्रयोग बढ्दो छ । भुक्तानी प्रणालीको विकासले आर्थिक गतिविधिमा विशिष्टता हासिल गर्न सहयोग पुर्याउछ ।

वस्तु विनिमयमा जस्तो वस्तु तथा सेवाको विनिमयका लागिहुने जटिलता आधुनिक भुक्तानी प्रणालीमा हुँदैन । भुक्तानी प्रणालीको सहजताले गर्दा विगतमा जस्तो आफूलाई चाहिने अधिकांश वस्तु आफै उत्पादन गर्नुपर्ने अवस्था रहेको छैन । आर्थिक क्रियाकलापको कुनै क्षेत्रमा विशिष्टता हासिल गर्नभुक्तानी प्रणालीले सहयोग पुर्याउनेहुँदा अर्थतन्त्रमा धेरैर विभिन्न प्रकारका वस्तु तथा सेवा उत्पादन र उपभोग गर्न सकिने हुन्छ । भुक्तानी प्रणालीको उपलब्धताले गर्दाविभिन्न खालका बजारहरूको विकास हुन्छ । यी सबैकुराले आर्थिक गतिविधि बढाउन सहयोग पुर्याउनेहुँदामानिसहरूको आम्दानी बढ्न पुग्छ ।

सहज ढङ्गले आर्थिकक्रियाकलाप गरेर आम्दानी गर्दै आफ्ना आवश्यकताहरू पूरागर्न सकिने हुँदा मानिस सुखी र खुसी हुन सक्छ ।मानिसहरूले बैंकिङ क्षेत्रबाट आर्थिक गतिविधिमा लगानी गर्नमात्र ऋण लिँदैनन् । आफूसँग पर्याप्त आम्दानी तथा बचतनभएका अवस्थामा मानिस ऋण लिएर शिक्षा र स्वास्थ्यउपचारमा पनि खर्च गर्न सक्छ । शिक्षा र स्वास्थ्यमा गरिनेखर्च मानवीय पुँजीले निर्माणमा सहयोग पुर्याउछ । शिक्षिततर त्यसमा पनि प्राविधिक शिक्षा हासिल गर्दा मानिसकोक्षमता र उत्पादकत्व बढ्दछ । क्षमतावान् व्यक्तिले नैबजारमा उच्च आय हुने रोजगारी पाउन सक्छ भनेविशिष्टीकृत ढङ्गले आर्थिक क्रियाकलापहरू गर्न सक्छ ।

परम्परागत कृषि तथा साना कुटीर उद्योगबाहेक आधुनिकनेपाल बैंक लिमिटेड, वार्षिकोत्सव विशेषाड्ढ, २०८१ ठढप्रकृतिका आर्थिक गतिविधि गर्न शिक्षा नभई हुँदैन । शिक्षाहासिल गर्न पनि खर्च लाग्ने हुन्छ । बैंकिङ क्षेत्रले प्रदानगर्ने ऋणले शिक्षा हासिल गर्न लाग्ने खर्चको जोहो हुनसक्छ । त्यस्तै, आफूसँग बचत नभएका अवस्थामा स्वास्थ्यउपचारका लागि प्राप्त हुने ऋणले स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गरीव्यक्ति पुनः आर्थिक गतिविधिमा सक्रिय हुन सक्छ । बैंकिङ क्षेत्रले आफ्नो कार्यले गर्दा समृद्धिका माथि उल्लिखित चार आधारमध्ये तेस्रो आधारले उच्च र दिगो उत्पादनतथा उत्पादकत्व बढाउन प्रत्यक्ष रूपमा सहयोग पुर्याएको हुन्छ ।

आर्थिक गतिविधिलाई आधुनिक र ठूलो आकारमालैजान बैंकिङ क्षेत्रले ठूलो भूमिका खेलेको हुन्छ । सानादेखिठूला उद्योग धन्धा र व्यवसायहरू गर्न बैंकिङ क्षेत्रको कर्जाले ठूलो सहयोग पुर्याइरहेको छ । पछिल्लो समय नेपालमा जलविद्युत् आयोजनाहरूको विस्तार तीव्र रूपमा भइरहेको छ । यिनीहरूको विकास र विस्तारका लागि बैंकिङ क्षेत्रलेठूलो भूमिका खेलेको छ । माथि चर्चा गरे झैँ  बैंकिङ क्षेत्रले समृद्धिको दोस्रो आधारमानवपुँजी निर्माण तथा सम्भावनाको पूर्ण उपयोग गर्नपनि सहयोग पुर्याउछ ।

त्यस्तै, समृद्धिको चौथो आधारउच्च र समतामूलक राष्ट्रिय आय हासिल गर्न आंशिकरूपमा सहयोग पुर्याउछ । आर्थिक गतिविधिको विस्तारर विशिष्टतासँगै आय उच्च हुन सक्छ तर बैंकिङ क्षेत्रआफैले आय समतामूलक बनाउन भने सक्दैन । समृद्धिकोपहिलो आधार सर्वसुलभ आधुनिक पूर्वाधार एवम् सघनअन्तरआबद्धता हासिल गर्न पनि अप्रत्यक्ष रूपमा मात्रसहयोग पुर्याउछ । बैंकिङ क्षेत्रले आर्थिक गतिविधि बढाउँदासरकारले राजस्व सङ्कलन गरी पूर्वाधार निर्माणमा खर्चगर्न सक्छ ।

बैंकिङ क्षेत्रले सुखका ६ आधारमध्ये पहिलो परिष्कृत तथामर्यादित जीवन र तेस्रो स्वस्थ र सन्तुलित पर्यावरण हासिलगर्न सहयोग पुर्याउनसक्छ । आर्थिक गतिविधिहरू बढाईआम्दानी बढ्न पुग्दा मानिसहरूको जीवन परिष्कृत रमर्यादित बन्न सक्छ । आय बढ्दा नै मानिसको जीवनमर्यादित र सम्मानित हुन पुग्छ । अझ देश धनी बन्न सकेविश्वमा नै त्यसको इज्जत बढ्ने गरेको पाइन्छ । त्यस्तै,सुखको तेस्रो आधार हासिल गर्न पनि बैंकिङ क्षेत्रले भूमिकाखेल्न सक्छ । बैंकिङ क्षेत्रले कर्जा लगानी गर्दा वातावरणनबिगार्ने र बचाउन सहयोग पुर्याउने परियोजना तथाव्यवसायलाई प्राथमिकता राख्न सक्छ ।

बैंकिङ क्षेत्रले ऋण नदिए वातावरण प्रदूषण गराउने उद्योगधन्धा तथा व्यवसाय सञ्चालनमा नआउन सक्छन् । बैंकिङ क्षेत्रले कर्जा लगानीगर्दा वातावरणीय पक्षलाई हेर्नुपर्ने गरी नियामकीय व्यवस्थाहरू समेत भएका छन् ।समृद्धिका लागि बैंकिङ क्षेत्रले सशक्त भूमिका खेल्न सक्नेभए पनि समग्रमा हेर्दा नेपालमा जुन ढङ्गले बैंकिङ क्षेत्रकोविकास र विस्तार भएको छ सोअनुरूप आर्थिक वृद्धिदर भने बढ्न सकेको छैन । आर्थिक वृद्धिदर कम हुँदा अपेक्षागरेअनुसार आर्थिक समृद्धि हासिल हुन सकेको छैन ।

पछिल्लो १० वर्षलाई हेर्दा मात्र पनि औसत मुद्रास्फीति समायोजित निजी क्षेत्रतर्फ प्रवाहित औसत कर्जा वृद्धिदर १०.६ प्रतिशतहुँदा आर्थिक वृद्धिदर भने ४.२ प्रतिशत मात्र रहेको छ । यसले नेपालमा बैंकिङ क्षेत्रको कर्जा वृद्धि उत्पादन र उत्पादकत्वबढाउनतर्फ त्यति केन्द्रित हुन सकेको छैन । अझै पनि एकातर्फ कर्जाको ठूलो हिस्सा सीमित ऋणीहरूमा केन्द्रितछ भने अर्कातर्पm प्रवाहित कर्जा धेरै उपभोग र आयात तर्फ प्रवाहित छ । कर्जा प्रवाहले उत्पादन बढाउने भन्दाघरजग्गा जस्ता सम्पत्तिको मूल्य बढाउन सहयोग पुर्याएको छ । घर जग्गाका मूल्य उच्च दरले बढेकाले सामान्य आम्दानी हुनेले सहरी क्षेत्रमा आधारभूत वासस्थानकालागि पनि घरजग्गाको व्यवस्था गर्न गाह्रो स्थिति रहेकोछ ।

कर्जा प्रवाहअनुरूप आर्थिक वृद्धिदर बढ्न नसक्नुमा थुप्रैकारणहरू रहेका छन् । पहिलो त सोअनुरूप कर्जा प्रवाह भएको छैन, दोस्रो सोअनुरूप कर्जा प्रवाहका लागि आवश्यक वातावरण रहेको छैन । बढ्दो उपभोगमुखी संस्कृति, उच्चलागत अर्थतन्त्र, भूपरिवेष्ठितता, छिमेकी देशहरूसँग कृषि रऔद्योगिक उत्पादनमा प्रतिस्पर्धा गर्न कठिनाइ आदिले गर्दाकर्जाको वृद्धिदर र आर्थिक वृद्धिबीच तादात्म्य मिल्न सकेको छैन । कर्जा प्रवाहको दरअनुरूप उत्पादन, उत्पादकत्व ररोजगारी बढ्न नसक्दा धेरै युवाहरू वैदेशिक रोजगारीमा गएका छन् ।

सशस्त्र द्वन्द्वका समयमा बाध्यताले सुरु भएको वैदेशिक रोजगारीले अहिले कतिपय अवस्थामा संस्कृतिको रूप धारण गरेको छ । वैदेशिक रोजगारीका थुप्रै सकारात्मक पक्ष भए पनि समाजमा उच्च बसाइँसराइ, पारिवारिक बिछोड, काम कम गर्ने र उपभोग गर्ने संस्कृंति बढाउने सबालमा वैदेशिक रोजगारीले भूमिका खेलेको छ । वैदेशिकरोजगारीले उपभोग गर्ने क्षमता बढाएर घरपरिवारमा केहीहदसम्म सुख त ल्याएको छ तर पारिवारिक विखण्डन,बिछोड, बेमेल, असमझदारी बढाउन सहयोग पुर्याएको छजसले केही दुःख पनि सिर्जना गरेको छ ।

कर्जाको सही प्रयोगले आर्थिक वृद्धिसँगै समृद्धि ल्याउनसहयोग पुर्याउनसक्छ तर कर्जाको दुरूपयोग वा कर्जा व्यवस्थापन सही ढङ्गले नभएमा भने कर्जा भुक्तानी समयमा गर्न नसकेर कालो सूचीमा पर्न सकिने र घर परिवार व्यवस्थापन कठिन भई सुखको अभिलाषामा दुःख निम्तिने पनि देखिएको छ । कर्जा लिएर सही ढङ्गले प्रयोग गर्न सक्दा कर्जा भुक्तानीको बोझ सम्हाल्न नसकेका थुप्रै उदाहरण समाजमा पाउन सकिन्छ । बैंकिङ क्षेत्रले पुँजी निर्माणमा सहयोग पुर्याउदै आर्थिक समृद्धिलाई सहयोग पुर्याउदै गर्दा बैंकिङ क्षेत्र आफै पनि सबल र सक्षम हुनुपर्ने हुन्छ ।

बैंकिङ संस्थाले न्यूनतमको नाफा कमाई आफै पनि सबल हुन सक्नु पर्छ क्षेत्रमा सबल र सक्षम लगानीकर्ता आकर्षित भई जोखिम व्यवस्थापन गर्ने क्षमता राख्नुपर्दछ । पछिल्लो समय बैंकिङक्षेत्रको नाफा कम भइरहेको, निष्कृय कर्जा अनुपात रगैरबैंकिङ सम्पत्ति बढिरहेको अवस्था छ । बैंकिङ क्षेत्र अस्थिरहुन गएमा भने आर्थिक समृद्धि र सुख दुवै नकारात्मकरूपमा प्रभावित हुने हुन्छ ।

निष्कर्ष

पन्ध्रौं योजनादेखि नेपालले दीर्घकालीन सोचका रूपमा समृद्ध नेपाल र सुखी नेपालीलाई अङ्गीकार गरेको छ । उक्त सोच हासिल गर्न अर्थतन्त्रमा सबै क्षेत्रहरूले आफ्ना ठाउँबाटलाग्नुपर्ने आवश्यकता छ । यस सन्दर्भमा नेपाली अर्थतन्त्रमा सबै भन्दा बढी विकसित र क्षमतावान् क्षेत्रका रूपमा बैंकिङ क्षेत्र रहेको छ । यसले गर्ने कार्यले अर्थतन्त्रमा समृद्धि हासिल गर्न सहयोग पुर्याउन सक्छ र पुर्याउनु पर्दछ । हालसम्म बैंकिङ क्षेत्रले आफ्ना कार्यहरूलाई विस्तार र विकसित गर्दै नेपाली अर्थतन्त्रलाई आधुनिक बनाउन सहयोग पुर्याउँदै आए पनि यो क्षेत्र विस्तार भए झैँ समग्र अर्थतन्त्रको विकासर विस्तार हुन सकेको छैन । वास्तविक अर्थतन्त्रको विकासर विस्तार नभएसम्म बैंकिङ क्षेत्र दिगो बन्न सक्दैन । हुनत समृद्ध नेपाल र सुखी नेपालीको सोच हासिल गर्न बैंकिङ क्षेत्र मात्रैले गर्न सक्दैन ।

अन्य क्षेत्रहरूको पनि भूमिका आवश्यक पर्छ । लगानीयोग्य वातावरण, असल शासन,शान्ति सुरक्षा, क्षमतावान् जनशक्ति, भौतिक पूर्वाधारको उपलब्धता पनि आवश्यक पर्छ तापनि बैंकिङ क्षेत्रको विस्तार र क्षमता भए बमोजिम अझ बढी यसको भूमिका बढाउनु आवश्यक छ । यसको भूमिका बढाउन हालसम्मको भूमिका र योगदानको मूल्याङ्कन र आत्म समीक्षा गर्दै अझ नयाँ ढङ्ग र रणनीतिअनुरूप आर्थिक समृद्धि बढाउन बैंकिङ क्षेत्रले सहयोग पुर्याउनुपर्दछ । उद्यमशीलता विकास गर्दै व्यवसायी एवम् ग्राहकमैत्री ढङ्गले बैंकिङ सेवा दिएर आन्तरिक अर्थतन्त्रमा उत्पादन र उत्पादकत्व बढाउने, रोजगारी सिर्जना गर्ने गरी बैंकिङ क्षेत्र लाग्नु पर्ने आवश्यकता रहेको छ । अर्थतन्त्रको वर्तमान अवस्था रबदलिँदो परिवेशमा परम्परागत शैलीको बचत परिचालन रकर्जा प्रवाहका साथै भुक्तानी प्रणाली सञ्चालन गर्न मात्र बैंकिङ क्षेत्र सीमित हुनुहुँदैन ।

अर्थतन्त्रका लाभदायक क्षेत्रको पहिचान सँगै व्यवसाय प्रवद्र्धनमा पनि योगदान गर्ने, बढ्दो जोखिमको कुशलतापूर्वक व्यवस्थापन गर्ने, कार्यकुशलता बढाई निक्षेप र कर्जाको ब्याजदर घटाउँदै जाने गरी रणनीतिक ढङ्गले बैंकिङ क्षेत्र लाग्नु पर्ने देखिन्छ । बैंकिङ क्षेत्रको बढ्दो विस्तार सँगै बढ्दै गएको जोखिम निवारणकालागि केन्द्रीय बैक लगायत सम्पूर्ण बैंकिङ क्षेत्रले ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । अन्यथा वित्तीय अस्थिरता सिर्जना भर्ई समृद्धि र सुख दुबै प्रभावित हुन सक्छ ।

आर्थिक समृद्धिमा बैंकिङ क्षेत्रको भूमिकालाई मध्यनजर गर्दै सरकारले करमा सहुलियत दिनुका अतिरिक्त न्यूनतम नाफा कमाउने वातावरण सिर्जना गरी यस क्षेत्रको स्थिरता कायम गर्नुपर्दछ । हुन त आर्थिक समृद्धिले सुख अनुभूति गर्ने आधार दिन्छ तर कति आम्दानी र भौतिक सुविधापछि मानिस पूर्ण सन्तुष्ट भई सुखानुभूति गर्छ भनेर भन्न कठिन हुन्छ । एक पछि अर्को गर्दै अनेक भौतिक आंकाङ्क्षाहरू सिर्जना भइरहन्छन् । यस्तो अवस्थामा वास्तवमा हाम्रो पूर्वीय दर्शनले भने झैँ “सन्तोषम् परम् सुखम्” लाई आधार बनायो भने मात्र पूर्ण सुखानुभूति हुन सक्छ । यसो भन्दै गर्दा पनि न्यूनतम तहको भौतिक आवश्यकता पूरा हुने गरी आर्थिक समृद्धि हासिल गर्नु जरुरी छ ।

(डा. प्रकाश कुमार श्रेष्ठ नेपाल राष्ट्र बैंकका कार्यकारी निर्देशक  हुन । हाल उनि राष्ट्रिय योजना आयोगका सदश्य रहेका छन् । प्रस्तुत लेख नेपाल बैंकको ८८ औं वार्षिकोत्सवको अवसरमा प्रकाशन भएको विशेषाङ्कबाट लिइएको हो)

प्रतिक्रिया दिनुहोस्

सम्बन्धित समाचार

तीन कम्पनीको सेयर मूल्य समायोजन

विद्युत खपत बढाउन प्राधिकरणले सुरु गर्यो अभियान

भ्याल्यू स्टक भनेको के हो, कसरी छान्ने यस्ता सेयर ?

बिल एकम्यानको रणनीति : सस्तो सेयर किनेर व्यवस्थापन आफ्नै हातमा लिने

डिजिटलाइजेसन र सुधार

कोभिड–१९ आर्थिक पुनरुत्थान र वित्तीय स्थायित्व, डेपुटी गभर्नर डा. निलम ढुङ्गाना तिम्सिनाको विश्लेषण