नेपालमा स्वास्थ्य बीमाको आवश्यकता, महत्त्व, जोखिम र कभरेज: नारायण खनालको लेख

१. प्रस्तावना (Introduction of Health Insurance)

स्वास्थ्य बीमा भन्नाले, बिरामी परेपछि उपचारका लागि लाग्ने खर्च बीमा कम्पनीले व्यहोर्ने व्यवस्था हो। यसले आकस्मिक रोग, दुर्घटना वा अन्य स्वास्थ्य सम्बन्धी खर्चबाट आर्थिक सुरक्षा प्रदान गर्छ।

नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशमा स्वास्थ्य सेवा अझै पनि सबै नागरिकका लागि समान रूपमा उपलब्ध छैन। अधिकांश नागरिकहरूले उपचारका लागि आफ्नै आम्दानी वा ऋणमा निर्भर रहनुपर्छ, जसले गरिबी र सामाजिक असमानता बढाउँछ। स्वास्थ्य बीमा जसले नागरिकलाई रोग, दुर्घटना वा अन्य स्वास्थ्य समस्याका कारण हुने आर्थिक जोखिमबाट सुरक्षा प्रदान गर्छ।

नेपालमा स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रम सन् २०१६ (२०७२/०७३) देखि स्वास्थ्य बीमा बोर्ड (Health Insurance Board – HIB) द्वारा सुरु गरिएको छ। साथै निजी बीमा कम्पनीहरूले पनि स्वास्थ्य बीमा लेख जारी गर्ने गरेका छन् जुन समानता र एकरूपता पाइँदैन यस अन्तर्गत परिवारले निश्चित प्रिमियम तिरेर अस्पतालमा उपचार गर्दा लाग्ने खर्चमा आर्थिक सहयोग पाउने व्यवस्था छ। यसको मुख्य उद्देश्य भनेको “स्वास्थ्य सेवा सबैका लागि पहुँचयोग्य बनाउने” हो।

२. स्वास्थ्य बीमाको आवश्यकता र महत्त्व (Importance of Health Insurance)

स्वास्थ्य बीमाको आवश्यकता नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशमा अझ बढी प्रभावकारी बनाउनुपर्छ, किनभने यहाँ अझै पनि आफ्नै खर्चबाट स्वास्थ्य उपचार गराउनुपर्छ जहाँ ठूलो धनराशिको आवश्यकता पर्दछ। उपचारकै कारण गरिब र ऋणी हुनु बाध्य पर्ने अवस्था छ। जसले थुप्रै परिवारलाई उपचारकै कारण गरिबीमा धकेल्ने गरेको छ।

स्वास्थ्य बीमाले  प्रदान  गर्ने लाभहरु।

१. आर्थिक सुरक्षा: बिरामी हुँदा वा अपरेशन, औषधि र अस्पताल बसाइको खर्चमा आर्थिक राहत प्रदान गर्दछ ।

२. गुणस्तरीय सेवा पहुँच: बीमित व्यक्तिले तोकिएका स्वास्थ्य संस्थाबाट सहज रूपमा उपचार लिन सक्दछन् ।

३. स्वास्थ्य समानता र सामाजिक न्याय: सबै नागरिकले समान रूपमा उपचार पाउने अवसर, जसले संविधानको “स्वास्थ्यको अधिकार” सुनिश्चित गर्न सहयोग गर्दछ ।

स्वास्थ्य खर्चको अत्यधिक आर्थिक बोझ कम गर्दछ (Out-of-Pocket Expenditure):

नेपालमा करिब ५६% नागरिकले आफ्नै आम्दानीबाट स्वास्थ्य खर्च बेहोर्छन्। आकस्मिक बिरामी, अपरेशन वा औषधिको खर्चले हजारौं परिवारलाई आर्थिक संकटमा पुर्‍याउँछ।

गरिबी र असमानता घटाउने माध्यम: स्वास्थ्य बीमाले गरिब, श्रमिक, कृषक र अशक्त वर्गलाई उपचार खर्चको बोझबाट जोगाउँछ।

स्वास्थ्य सेवा पहुँचको विस्तार: दुर्गम क्षेत्रमा पनि बीमाको पहुँच पुग्दा नागरिकले उपचारका लागि ठूलो शहर जानुपर्ने बाध्यताको न्यूनीकरण हुन्छ। ।

राज्यको संवैधानिक दायित्व: नेपालको संविधानको धारा ३५ अनुसार “प्रत्येक नागरिकलाई आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क प्राप्त गर्ने अधिकार” सुनिश्चित गरिएको छ। बीमाले यही अधिकारलाई व्यवहारमा परिणत गर्छ।

स्वास्थ्य प्रणालीमा स्थायित्व: बीमाको नियमित योगदानले स्वास्थ्य क्षेत्रमा स्थायी कोष सिर्जना गर्छ, जसले अस्पतालहरूलाई दिगो रूपमा सेवा दिन सक्षम बनाउँछ।

१. वित्तीय सुरक्षा (Financial Protection):

बीमाले बिरामी पर्दा आकस्मिक खर्चको बोझ घटाउँछ। उदाहरणका लागि, बीमित व्यक्तिको उपचारमा रु. १,००,०००. ०० खर्च भएमा बीमाले तोकिएको सीमा भित्र त्यो खर्च व्यहोर्छ।

२. गुणस्तरीय सेवा पहुँच (Quality and Access):

बीमित नागरिकले प्रमाणित अस्पताल वा स्वास्थ्य संस्थामा उपचार सेवा पाउँछ, जसले गुणस्तर र सुलभता बढाउँछ।

३. स्वास्थ्य समानता र सामाजिक न्याय (Equity & Social Justice):

गरिब र धनी दुबैलाई समान अवसर दिई स्वास्थ्यमा समानता सुनिश्चित गर्न बीमा प्रभावकारी हुन्छ।

४. स्वास्थ्य सचेतना र रोकथाम (Preventive Health Behavior):

बीमाको कारण नियमित स्वास्थ्य परीक्षण, खोप, र रोग नलाग्ने प्रवृत्तिमा प्रोत्साहन हुन्छ।

५. राष्ट्रिय विकासमा योगदान:

स्वस्थ जनशक्ति उत्पादन र श्रम उत्पादकत्व बढाउँछ, जसले समग्र अर्थतन्त्रमा सकारात्मक असर पार्छ।

३. स्वास्थ्य बीमाअन्तर्गत बहन गरिने जोखिमहरू (Risks Covered Under Health Insurance)

१. अस्पताल भर्ना (In-Patient) खर्च

• अस्पताल बेड शुल्क, नर्सिङ सेवा, खाना, र सर्जरी खर्च।

• औषधि, परीक्षण (lab tests), एक्स-रे, र उपचार सामग्री।

२. बाह्य रोगी (OPD) सेवा

• सामान्य जाँच, चिकित्सक परामर्श शुल्क, साना उपचार।

• प्रयोगशाला परीक्षण र औषधि वितरण।

३. आपतकालीन उपचार

• आकस्मिक दुर्घटना, मुटु आक्रमण, स्ट्रोक वा अन्य आपत अवस्थामा तुरुन्त उपचार खर्च।

४. मातृत्व र नवजात सेवा

• गर्भावस्था परीक्षण, प्रसूति (Normal वा C-section), नवजात शिशुको प्रारम्भिक उपचार।

५. दीर्घरोग (Chronic Diseases)

• मधुमेह, उच्च रक्तचाप, दम, मुटु रोग, क्यान्सर, किड्नी रोग आदि।

६. वृद्ध, बालबालिका र विशेष समूह सेवा

• वृद्ध नागरिक, अपाङ्गता भएका व्यक्ति र बालबालिकाका स्वास्थ्य उपचार।

७. मानसिक स्वास्थ्य र पुनर्स्थापना

• मानसिक रोग, तनाव व्यवस्थापन, लत नियन्त्रण र परामर्श सेवा।

८. निवारक तथा प्रोत्साहक सेवा

• खोप, पोषण परामर्श, स्वास्थ्य शिक्षा र नियमित परीक्षण सेवा।

९. अन्य जोखिमहरू

• दुर्घटना जन्य चोटपटक, हड्डी भाँचिने, सर्जिकल पुनर्स्थापना खर्च।

बीमाले बहन नगर्ने जोखिमहरू Risks not covered by insurance

• सौन्दर्य सर्जरी (Cosmetic surgery)

• आत्महत्या वा नशाखोरीका कारण हुने उपचार

• गैर-चिकित्सकीय उद्देश्यका खर्च

• निर्दिष्ट सीमा नाघ्ने खर्च

४. स्वास्थ्य बीमा प्रणालीका चुनौतीहरू (Challenges in Implementation)

१. कम सदस्यता र नवीकरण दर

– बीमामा जारी भएका बीमा लेख नवीकरण र नयाँ बीमा लेख जारी गर्ने क्रम कम छ। नयाँ ( ४०%) र नवीकरण दर झन् कम (२५%) छ।

२. अस्पताललाई ढिलो हुने भुक्तानी समस्या

– बीमा बोर्डमा दाबी (claims) बक्यौता लाखौंको परिमाणमा छ, जसले अस्पतालहरूलाई सेवा रोक्ने अवस्थामा पुर्‍याउँछ।

३. सेवा गुणस्तरको असमानता

– ग्रामीण क्षेत्रमा औषधि, उपकरण र जनशक्ति अभाव।

४. जनचेतना अभाव र विश्वास संकट

– धेरै नागरिकलाई बीमाको फाइदा वा प्रक्रिया स्पष्ट छैन।

५. निजी अस्पतालहरूको सीमित सहभागिता

– निजी क्षेत्रले सीमित मात्र सहभागिता देखाइरहेको छ।

५. सुधारका उपायहरू (Reform Strategies)

१. नीतिगत सुधार:

स्वास्थ्य बीमालाई दीर्घकालीन राष्ट्रिय नीति बनाउँदै अनिवार्य सहभागिता (mandatory participation) नीति अपनाउने।

२. आर्थिक दिगोपन (Financial Sustainability):

प्रिमियम निर्धारणमा पारदर्शिता र बीमा फण्ड व्यवस्थापन सुदृढ गर्नुपर्छ।

३. डिजिटल प्रणाली:

दर्ता, नवीकरण, र क्लेम प्रक्रिया पूर्ण रूपमा अनलाइन र मोबाइलमार्फत गर्न सक्ने बनाउने।

४. जनचेतना र समुदायिक सहभागिता:

स्थानीय तह, विद्यालय, मिडिया र सामुदायिक संस्थामार्फत जनचेतना अभिवृद्धि।

५. गुणस्तर र निगरानी:

नियमित अनुगमन, स्वतन्त्र अडिट, र सेवा मापदण्ड सुनिश्चित गर्ने।

६. निजी क्षेत्रको सहकार्य:

सरकारी र निजी अस्पतालबीच साझेदारी (Public–Private Partnership) बढाउने।

६. अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास (Lessons from Global Practices)

जर्मनी — Social Health Insurance (SHI) प्रणाली

• जर्मनीमा “Bismarck Model” अन्तर्गत सबै नागरिकले स्वास्थ्य बीमा लिनैपर्ने व्यवस्था छ।

• कर र योगदान प्रणालीद्वारा सञ्चालित यो प्रणाली अनिवार्य सामाजिक बीमा (mandatory social insurance) हो।

• बीमा कोषहरू (Health Funds) ले नागरिकको स्वास्थ्य खर्च व्यहोर्छन्।

फ्रान्स — मिश्रित स्वास्थ्य बीमा प्रणाली

• फ्रान्समा राज्यद्वारा सञ्चालित सामाजिक बीमा प्रणाली र निजी बीमा दुवै छन्।

• राज्यले ७०–८०% खर्च व्यहोर्छ, बाँकी २०–३०% निजी बीमाबाट कभर हुन्छ।

• स्वास्थ्य सेवा गुणस्तरीय र सुलभ छ।

अमेरिका — Private Health Insurance Model

• अमेरिकामा स्वास्थ्य बीमा मुख्यतया निजी कम्पनीहरू मार्फत सञ्चालन हुन्छ।

• कमजोर वर्गका लागि भने Medicare (वृद्ध नागरिकका लागि) र Medicaid (गरिबका लागि) नामक सरकारी योजना छन्।

• बीमा नभएका नागरिकले उपचारमा अत्यधिक खर्च बेहोर्नुपर्छ।

भारत — Ayushman Bharat योजना

• २०१८ देखि सञ्चालनमा आएको “Pradhan Mantri Jan Arogya Yojana (PM-JAY)”

• गरीब तथा कमजोर वर्गका परिवारलाई ५ लाख भारतीय रूपैयाँसम्मको निःशुल्क उपचार सुविधा।

• डिजिटल कार्ड प्रणाली, अस्पताल नेटवर्क, र अनलाइन दाबी प्रणाली।

श्रीलंका (Free Public Health System)

• सबै नागरिकका लागि नि:शुल्क सरकारी स्वास्थ्य सेवा (Free Public Health System) ।

• बीमा प्रणालीभन्दा बढी सरकारी उपचार सेवा नै प्रभावकारी रूपमा सञ्चालित।

७. निष्कर्ष (Conclusion)

नेपालमा स्वास्थ्य बीमा केवल उपचारको विकल्प होइन, नागरिकको जीवन सुरक्षाको आधार हो। यसले रोग र दुर्घटनाबाट आर्थिक क्षति घटाउँछ, सामाजिक समानता ल्याउँछ, र संविधानमा सुनिश्चित “स्वास्थ्य अधिकार” लाई व्यवहारमा परिणत गर्छ। यदि नीति, कार्यान्वयन, वित्तीय पारदर्शिता र जनचेतना सुदृढ पारियो भने ,स्वास्थ्य बीमा नेपालमा “स्वास्थ्य सबैका लागि” को लक्ष्य पूरा गर्ने मुख्य आधार बन्न सक्छ।

(नारायण खनाल आइ.जी.आई प्रोडुन्सियल इन्स्योरेन्स कम्पनीको प्रदेश प्रमुख हुन्।)

प्रतिक्रिया दिनुहोस्

सम्बन्धित समाचार

तीन कम्पनीको सेयर मूल्य समायोजन

विद्युत खपत बढाउन प्राधिकरणले सुरु गर्यो अभियान

भ्याल्यू स्टक भनेको के हो, कसरी छान्ने यस्ता सेयर ?

बिल एकम्यानको रणनीति : सस्तो सेयर किनेर व्यवस्थापन आफ्नै हातमा लिने

नेशनल लाइफको २० प्रतिशत लाभांश घोषणा

लेखापरीक्षण प्रतिवेदन नबुझाउने विभिन्न बीमा कम्पनीहरूलाई जरीवाना