सरसफाइले खोल्दैछ समृद्धिको ढोका: स्वास्थ्य, सम्मान र आर्थिक उन्नतिको मूल आधार

BFIS News
2025 Nov 23 21:34

सरसफाइले खोल्दैछ समृद्धिको ढोका: स्वास्थ्य, सम्मान र आर्थिक उन्नतिको मूल आधार

काठमाडौं। हर एक समृद्ध शहर, फुर्तिलो श्रमशक्ति र तीव्र गतिमा विकास हुँदै गरेको अर्थतन्त्रको पछाडि एउटा यथार्थ लुकेको छ त्यो हो, शान्त रूपमा तर प्रभावकारी ढंगले काम गरिरहने सरसफाइ प्रणाली। जब यी प्रणाली सक्षम हुन्छन्, समाज फस्टाउँछ; जब यी पहुँचबाहिर हुन्छन् जसरी आज ३.४ अर्ब मानिस यसको पहुँचबाट वञ्चित छन् त्यसका प्रभाव गहिरा र तत्काल हुन्छन्।

यस वर्षको विश्व शौचालय दिवसले फेरि स्मरण गराएको छ कि सरसफाइ केवल आधारभूत सेवा मात्र होइन, यो मानव विकास, समानता र समृद्ध समुदायहरू निर्माण गर्ने शक्ति हो।

१. मानिस र उनीहरूको क्षमताको नींव: सुरक्षित सरसफाइ

सुरक्षित सरसफाइ कुनै पनि देशका लागि सबैभन्दा प्रभावकारी स्वास्थ्य लगानीमध्ये एक हो। यसले विद्यालय नजानु पर्ने, कुपोषण बढाउने, रोगसँग लड्ने क्षमता कमजोर बनाउने जस्ता समस्याहरूलाई रोक्छ जसका कारण भविष्यको श्रमशक्ति कमजोर हुँदै जान्छ।

आज पनि पाँचमध्ये एक व्यक्ति मानव मलमूत्र मिसिएको पानी पिउन बाध्य छन्, जसले स्वास्थ्य जोखिम मात्र बढाउँदैन, सामाजिक असमानता अझ गहिरो बनाउँछ। यी समस्या विशेषगरी गरिब समुदायमा बढी प्रभाव पार्छन्।

विद्यालयहरूमा पनि समस्या गम्भीर छ—३६७ मिलियनभन्दा बढी बालबालिका अझै शौचालयविहीन विद्यालयमा अध्ययन गर्न बाध्य छन्। किशोरीहरूका लागि यसले विशेष चुनौती थप्छ, जसले सिकाइ, सम्मान र सुरक्षामा प्रत्यक्ष असर गर्छ।

२. अर्थतन्त्रको इन्जिन: सरसफाइ

सरसफाइ सार्वजनिक स्वास्थ्य मात्र होइन—अर्थतन्त्र चलाउने मूल आधार पनि हो। अपर्याप्त सरसफाइका कारण देशहरूले वार्षिक GDP को २–४% बराबर उत्पादनशीलता, स्वास्थ्य खर्च र प्रदूषणका कारण गुमाइरहेका छन्। तर लगानी गरे लाभ तुरुन्तै र दिगो रूपमा वृद्धि हुन्छ।

प्रत्येक १० लाख डलरको सरसफाइ लगानीले ४० रोजगारी सिर्जना गर्न सक्छ।

अफ्रिकामा पर्याप्त लगानीले GDP ५% सम्म बढाउन सक्छ।

केवल झाडापखाला नियन्त्रणले मात्र विश्वभर वर्षेनी ८६ अर्ब डलर बचत गर्न सक्छ।

स्वस्थ नागरिक = सक्षम श्रमशक्ति = प्रतिस्पर्धी अर्थतन्त्र।

३. सफलताका उदाहरणहरू

केप टाउन, दक्षिण अफ्रिका

सफा फोहोर व्यवस्थापन, पानी पुन:प्रयोग, र सरसफाइ पूर्वाधार सुदृढीकरणका कदमहरूले २०३० सम्म हरेक दिन सयौं मिलियन लिटर पानी थप उपलब्ध गराउने अनुमान छ। यसले जलवायु जोखिम घटाउने र सेवा विश्वसनीयता बढाउने काम गरिरहेको छ।

भारतको स्वच्छ भारत अभियान

साना प्रयासले ठूलो परिवर्तन सम्भव छ भन्ने उत्कृष्ट उदाहरण:

५ वर्षमा ५० करोडभन्दा बढी मानिसले सुधारिएको सरसफाइ सेवा पाए।

१० करोडभन्दा बढी घरायसी शौचालय निर्माण।

खुला दिसा दर ऐतिहासिक रूपमा घट्यो।

ग्रामीण शौचालय पहुँच ४०% बाट झण्डै सार्वभौमिक भयो।

टोल–टोलमा शौचालय निर्माणले १००० जीवित जन्ममध्ये ५ भन्दा बढी शिशु मृत्यु घटेको प्रमाण छ। प्रत्येक १ डलरको लगानीले ४ डलरभन्दा बढी प्रतिफल दिएको छ।

४. कसरी देशहरूले ‘Sanitation Dividend’ लाई अधिकतम बनाउने?

क) राम्रो शासन र स्मार्ट वित्तीय मोडेल

स्पष्ट नीतिगत ढाँचा

सार्वजनिक–निजी साझेदारी

माइक्रो–क्रेडिट, हरित बॉण्ड, क्लाइमेट–फाइनान्स जस्ता आधुनिक वित्तीय उपकरण

यी सबैले सरसफाइलाई दिगो र बैंकयोग्य बनाउन सहयोग गर्छ।

ख) सबैका लागि समावेशी सहरव्यापी समाधान

नालामूलक प्रणाली + घरायसी प्रणाली + फिकल स्लज व्यवस्थापन

सरसफाइलाई पानी, ढल, फोहोर व्यवस्थापनसँग समायोजन

फोहोरलाई स्रोतमा रूपान्तरण—रिसाइकल, पुन:प्रयोग, र स्रोत–निर्माण

यसले लागत घटाउँछ, स्वास्थ्य सुधार गर्छ र जलवायु सहनशीलता बढाउँछ।

ग) जनशक्ति, प्रविधि र नवप्रवर्तनमा लगानी

सक्षम जनशक्ति

डेटा–आधारित निर्णय

सुरक्षित पुन:प्रयोग, सर्कुलर इकोनोमी

नयाँ व्यवसाय मोडेल र प्रविधि अपनाउने

सरसफाइ अब केवल आवश्यक सेवा होइन—नवप्रवर्तन तथा हरित अर्थतन्त्रको अवसर बन्दैछ।

५. दिगो प्रणालीका लागि साझेदारी

विश्व बैंक समूह र गेट्स फाउन्डेशनले सुरक्षित र समावेशी सरसफाइ विस्तारमा साझा प्रतिबद्धता राख्दै आएका छन्। Global Water Security & Sanitation Partnership जस्ता सहयोगहरूले नयाँ मोडेल परीक्षण, संस्था सुदृढीकरण, प्रमाण निर्माण, ठूलो स्तरमा वित्तीय स्रोत परिचालन जस्ता क्षेत्रमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन्।

सरसफाइमा लगानी—अबको निर्णय, पुस्तौँको लाभ

यदि देशहरूले आधुनिक, समावेशी सरसफाइमा अहिले लगानी गरे: परिवार स्वस्थ, श्रमशक्ति उत्पादक, शहरहरू दिगो र जलवायु–सहनशील, नदी–जलधारा सफा सरसफाइलाई राष्ट्रिय विकासको मुख्य प्राथमिकतामा राखेर मात्र सदाबहार ‘Sanitation Dividend’ प्राप्त गर्न सकिन्छ—जसले पुस्तौँसम्म समृद्धि र स्वास्थ्यको आधार बनाइदिनेछ।